Służy pomocy i opiece osobom, które nie potrafią w żaden sposób same się o siebie zatroszczyć. Ubezwłasnowolnienie musi być celowe, oznacza to, że sąd powinien brać pod uwagę cel, dla którego instytucja ubezwłasnowolnienia została wprowadzona, wyrażający się w zapewnieniu opieki osobie podlegającej ubezwłasnowolnieniu. Podstawą ubezwłasnowolnienia może być jedynie dobro osoby, która ma być ubezwłasnowolniona.

Niedopuszczalne jest, aby przesłanką orzekania ubezwłasnowolnienia miała być wygoda urzędników czy nieumiejętność porozumienia się z daną osobą.

Zgodnie z polskim prawem dziecko do osiemnastego roku życia z mocy prawa pozostaje pod władzą rodzicielską. Rodzice sprawują nad nim opiekę i występują w jego imieniu.

Po osiągnięciu pełnoletniości człowiek nabywa pełną zdolność do czynności prawnych. Od tej chwili jego rodzice lub opiekunowie tracą prawa i obowiązki do opiekowania się nim, zarządzania jego majątkiem i reprezentowania go. Osoba pełnoletnia może sama o sobie decydować, swobodnie zawierać umowy, dysponować majątkiem, decydować o swoim zdrowiu i ewentualnym leczeniu. Inaczej mówiąc - zdolność do czynności prawnych oznacza zdolność do wywoływania swoim własnym zachowaniem skutków prawnych, chodzi tutaj o nabywanie praw i zaciąganie zobowiązań.

Jeżeli pełnoletnie osoby mają trudności w pełnym zrozumieniu i prowadzeniu swoich spraw albo mają trudności w jednoznacznym zakomunikowaniu swojej woli ich sytuacja staje się trudna, gdyż same nie mogą prowadzić swoich spraw, a rodzice nie mogą ich zastąpić.

Ochronie interesów osób, które nie są w stanie kierować swoim postępowaniem i prowadzić swoich spraw służy ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe.

Ubezwłasnowolnić można osobę z niepełnosprawnością intelektualną niezależnie od stopnia tej niepełnosprawności /głęboki, znaczny, umiarkowany, lekki/, chorych psychicznie albo cierpiących na zaburzenia psychiczne. Sama jednak niepełnosprawność intelektualna lub stan psychiczny danej osoby nie jest podstawą ubezwłasnowolnienia. Ubezwłasnowolnić można jedynie, gdy niepełnosprawność intelektualna lub psychiczna wpływa na niemożność lub ograniczenie kierowania przez osobę swoim postępowaniem. Nie każda osoba chora psychicznie lub niepełnosprawna intelektualnie musi być ubezwłasnowolniona. Ubezwłasnowolnienie będzie konieczne m.in. wówczas, gdy zachodzi potrzeba zajęcia się sprawami osobistymi chorego wymagającego leczenia lub gdy wymagają tego interesy majątkowe /ochrona zarobku, mienia/.

Ubezwłasnowolnia się dopiero w wieku w którym osoba nabywa zdolność do czynności prawnych. Taką zdolność w ograniczonym stopniu nabywa osoba, która ukończyła lat trzynaście, pełną zdolność do czynności prawnych nabywa osoba która ukończyła lat osiemnaście. A zatem osoba która ukończyła lat trzynaście może być ubezwłasnowolniona całkowicie, a osoba która ukończyła lat osiemnaście może być ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

• oznacza, że osoba nie ma zdolności do czynności prawnych.

Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna.

Ubezwłasnowolnienie całkowite przenosi prawo do podejmowania czynności prawnych na opiekuna. Czynności prawne dokonane przez osoby ubezwłasnowolnione całkowicie są nieważne. Taka osoba nie może więc np. podarować lub sprzedać swego majątku albo jego części, nie może niczego wartościowego kupić, wynająć mieszkania, zobowiązać się do wykonania jakiegoś dzieła lub zlecenia, nie może głosować, nie może wyrażać lub nie zgody na swoje leczenie, nie może wyrażać swojej woli, np. w kwestii przyjęcia darowizny lub testamentu. W jej imieniu tylko rodzice, opiekun lub kurator mogą dokonać czynności, które odniosą ważne skutki prawne.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może sama ani przez swego przedstawiciela zawrzeć małżeństwa, uznać dziecka, sporządzić lub odwołać testamentu. Osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie pozbawia się władzy rodzicielskiej.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może nawiązać stosunku pracy.

Inaczej się sprawa ma jeżeli chodzi o umowy zawierane w drobnych bieżących sprawach dnia codziennego. Umowy takie stają się ważne w chwili wykonania chyba, że pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ubezwłasnowolnionej; np. osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może kupić gazetę i czynność ta będzie ważna, natomiast gdy sprzedawca rażąco pokrzywdziłby taką osobę, np. żądając kwoty kilka razy wyższej niż obowiązująca cena, to wówczas umowa byłaby nieważna.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może samodzielnie korzystać z drobnych usług, np. z fryzjera.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

• ogranicza zdolność do dokonywania pewnych czynności prawnych.

Dla ubezwłasnowolnionego częściowo sąd ustanawia kuratora.

Ubezwłasnowolnienie częściowe ogranicza zdolność do pewnych czynności prawnych więc pewnych czynności prawnych osoba taka może dokonać jedynie za zgodą kuratora, bez jego zgody będą bowiem nieważne. Nie wszystkie czynności dokonywane przez osoby ubezwłasnowolnione częściowo wymagają zgody kuratora.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo samodzielnie może podejmować czynności o charakterze osobistym np. swobodnie decydować o kontaktach z bliskimi. Może ona swobodnie zarządzać swoim zarobkiem chyba, że z ważnych powodów sąd opiekuńczy postanowi inaczej. Może ona również swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które kurator oddał do jej swobodnego użytku i w tym zakresie jest traktowana jako osoba posiadająca pełne prawa.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowa może swobodnie nawiązać stosunek pracy i dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Jeżeli jednak ten stosunek pracy sprzeciwia się dobru osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, jej kurator może za zezwoleniem sądu opiekuńczego taki stosunek rozwiązać.

Ubezwłasnowolniony częściowo może zawrzeć małżeństwo. Jednakże w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną lub chorych psychicznie potrzebna jest na to zgoda sądu. Większość jednak czynności prawnych dokonywanych przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo do swej ważności wymaga zgody kuratora. Będą to wszelkie czynności zobowiązujące i rozporządzające, czyli np. kupno, sprzedaż /rzeczy wykraczających poza zakres drobnych bieżących spraw życia codziennego/ , darowizna, zlecenie, najem.

W ważniejszych sprawach kurator będzie musiał dodatkowo uzyskać zgodę sądu opiekuńczego, np. na sprzedaż mieszkania. Ubezwłasnowolniony częściowo nie może sam np. sporządzać, zmieniać lub odwoływać testamentu.

Obowiązki opiekuna i kuratora

Opiekun musi zadbać aby ubezwłasnowolniony miał środki do życia /w razie ich braku opiekun powinien dochodzić dla niego odpowiednich świadczeń/, aby miał zapewniona opiekę lekarską, aby sobie nie szkodził, aby nie stwarzał zagrożenia dla innych osób. W razie konieczności opiekun może starać się o umieszczenie osoby ubezwłasnowolnionej w odpowiedniej placówce, np. domu pomocy społecznej, szpitalu. Jednak w takiej sprawie opiekun musi uzyskać zgodę sądu opiekuńczego.

Do obowiązków opiekuna należy zarządzanie majątkiem ubezwłasnowolnionego polegające w szczególności na dbaniu o ten majątek. Do pierwszych zadań opiekuna związanych z zarządem majątkiem należy sporządzenie inwentarza majątku ubezwłasnowolnionego i przedstawienie go sądowi. Jeżeli ten majątek jest nieznaczny, sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna z tego obowiązku.

Kolejnym obowiązkiem jest reprezentowanie tzn. zastępowanie osoby będącej pod opieką w dokonywaniu czynności prawnych, składaniu oświadczeń woli. Jednakże we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby ubezwłasnowolnionej lub jej majątku, opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego. Opiekun ma również obowiązek w terminach oznaczonych przez sąd lecz nie rzadziej niż raz w roku, sporządzać sprawozdanie dotyczące osoby pozostającej pod opieką oraz rachunki z zarządu jej majątkiem.

Opracowała Helena Gibadło - radca prawny

Komentarz Zarządu Koła PSONI w Krośnie

Ubezwłasnowolnienie ustanawia opiekuna lub kuratora bezwzględnym sędzią osoby niepełnosprawnej.

Ubezwłasnowolnienie skazuje osobę niepełnosprawną na wyłączenie ze społeczeństwa, uzależniając wszystko od opiekuna, który osądza i decyduje o jej losie w życiu rodzinnym i społecznym.

Ubezwłasnowolnienie pozbawia osobę niepełnosprawną podejmowania w jakikolwiek sposób własnych decyzji, uniemożliwia podjęcie pracy.

W przypadku rodziców dzieci z naszego Stowarzyszenia muszą oni dokonać wyboru we własnym sumieniu: czy na pewno ubezwłasnowolnienie jest konieczne?, czy chcemy pozbawić dziecka praw ?, co stanie się po śmierci rodziców? kto wówczas będzie jego opiekunem? czy osoba obca będzie dbała o interesy naszego dziecka?

Ubezwłasnowolnienie jest bardzo poważną decyzją i należy do niej podejść z najwyższą rozwagą i roztropnością. Obecne procedury administracyjne i prawne (min. dzięki interwencji prof. Andrzeja Zolla - Rzecznika Praw Obywatelskich) pozwalają na załatwienie wszystkich spraw osób nawet głębiej niepełnosprawnych bez konieczności ich ubezwłasnowolniania. Nie należy się sugerować poradami różnych urzędników, którzy dla własnej wygody stwarzają niekiedy bariery w załatwianiu różnych spraw, lecz żądać działań zgodnych z interesem obywatela powołując się na prawa obywatelskie i konstytucję RP.

Tylko bezwzględna konieczność może uzasadnić ubezwłasnowolnienie. W przypadku podjęcia decyzji o ubezwłasnowolnieniu dziecka, celowym jest rozpoczęcie procedury od ubezwłasnowolnienia częściowego.